Để có thể thu nhận được các chất dinh dưỡng có nguồn gốc tự nhiên từ môi trường bên ngoài, cơ thể phải trải qua một quá trình biến đổi sinh lý-sinh hóa phức tạp với sự tham gia của nhiều cơ quan chức năng khác nhau và xảy ra theo một trình tự nhất định được chia thành các phần tương đối độc lập bao gồm: Sự tiêu hóa thức ăn, Chuyển hóa chất, Chuyển hóa năng lượng, Trao đổi nhiệt và Bài tiết, tất cả đều chịu sự điều khiển của hệ thần kinh và các tuyến nội tiết có sự tham gia của các enzyme sinh học.
 |
|
Các chất dinh dưỡng sau khi được tiêu hóa sẽ đi vào máu trong cơ thể, trải qua quá trình chuyển hóa phức tạp, tổng hợp nên các cấu trúc của tế bào, cung cấp năng lượng cho tế bào thực hiện hoạt động sống.
Sự chuyển hóa chất, về bản chất, là một chuỗi các phản ứng sinh hóa phức tạp. Các phản ứng đó chỉ có thể xảy ra trong những điều kiện nhất định như nhiệt độ, thành phần các ion, thành phần các chất khí và độ pH … , đồng thời cũng góp phần quan trọng vào việc ổn định môi trường bên trong cơ thể. Qu á trình trao đổi chất chủ yếu diễn ra trong cơ thể bao gồm các quá trình sau:
Sự biến đổi Protein
Protein là một loại hợp chất hữu cơ phức tạp được cấu tạo từ các acid amin. chiếm 60-80% trọng lượng khô của tổ chức tế bào, thành phần của các enzym xúc tác sinh học, là thành phần của huyết tương đảm bảo áp suất thẩm thấu, tham gia vào hệ thống đệm góp phần ổn định nội môi, là các kháng thể, tham gia chức năng bảo vệ cơ thể…và còn có khả năng cung cấp năng lượng cho cơ thể hoạt động. Khi oxi hóa 1g protide sẽ giải phóng 4,1Kcal năng lượng.
Protein chứa trong thực phẩm được hấp thu và biến đổi đi vào ống tiêu hóa, phân giải thành các acid amin ở ruột non, hấp thụ qua thành ruột đi vào các mao mạch và theo máu đến gan. Một phần các acid amin này được sử dụng để tổng hợp các prôtêin cấu trúc và các men, phần khác được máu chuyển đến các tổ chức để tổng hợp các protein của tổ chức và để dự trữ ở tế bào. Quá trình khử các acid amin này tạo các amoniac, urê, acid uric và creatinin, gọi là nitơ cặn trong máu, trung bình là khoảng 23-25mg%. Phần acid amin còn lại có thể được chuyển thành glucid, lipid, hoặc oxi hóa để cung cấp năng lượng, tạo thành CO2 và nước. Sản phẩm phân hủy cuối cùng của protein sẽ được thải ra ngoài cùng với nước tiểu và mồ hôi.
Chất protein trong thực phẩm từ nguồn gốc động vật là nguồn cung cấp những acid amin thiết yếu, những thức ăn từ thực vật thường bị thiếu một số acid amin thiết yếu, do đó, sự phối hợp các thực phẩm từ nguồn gốc động vật và thực vật sẽ đảm bảo đáp ứng các nhu cầu về các acid amin thiết yếu cũng như các chất dinh dưỡng khác.
Trong cơ thể, protein thường xuyên được chuyển hoá. Khi thừa, protein sẽ chuyển thành glucide hoặc lipid. Khi thiếu prôtêin, sự trao đổi chất sẽ bị rối loạn, cơ thể chậm phát triển và suy yếu.
Trong hoạt động cơ, vai trò cung cấp năng lượng của protein không đáng kể so với glucide và lipid, chỉ chiếm khoảng 5-7% tổng năng lượng tiêu hao và điều này chỉ xảy ra trong các điều kiện đặc biệt.
Chỉ số biểu hiện mức độ phân hủy protein là hàm lượng nitơ trong nước tiểu và urê trong máu. Đây là những chỉ số để đánh giá mức độ hoạt động mạnh hay yếu của cơ thể .
HÀM LƯỢNG ĐẠM CỦA MỘT SỐ THỰC PHẨM
|
Tên thực phẩm |
Đạm (g) |
|
100 g thịt gà đã nấu chín |
24 |
|
1 quả trứng |
4-6 |
|
100g cá đã nấu chín |
26 |
|
100 g thịt bò, thịt heo, thịt cừu non đã nấu chín |
16-20 |
|
30 g phó mát |
5-7 |
|
1 chén cơm |
4-5 |
|
1 ly sữa |
9 |
|
1 khoanh bánh mì nhỏ |
1-2 |
|
2 muỗng cà phê bơ đậu phộng |
8 |
Sự biến đổi Glucide:
Trong cơ thể, hàm lượng glucide không quá 2% trọng lượng khô. Phần lớn glucide đó chứa ở gan và cơ dưới dạng glycogen là nguồn cung cấp năng lượng chủ yếu .Glucide từ thức ăn khi vào cơ thể được phân giải thành glucoza hấp thụ từ ruột vào máu rồi cũng đi đến gan, tổng hợp thành glycogen, là kho dự trữ glucide quan trọng.
Các chất bột đường là nguồn năng lượng glucid sẵn có nhất từ thực phẩm. Mặc dù nguồn năng lượng hàng đầu này có trong các loại thực phẩm, nhưng cơ thể lại không thể dự trữ các chất bột đường với lượng lớn được và vì thế các chất bột đường là một phần quan trọng trong chế độ ăn hàng ngày. Các chất tinh bột và tất cả các chất đường, được phân nhỏ thành glucose để tiêu hóa.
Quá trình phân giải glucide để cung cấp năng lượng có thể chia thành hai giai đoạn : Sự phân giải yếm khí thành acid lactic , và sự phân giải hiếu khí thành sản phẩm cuối cùng là CO2 và nước được đào thải qua thở và ra ngoài theo nước tiểu, mồ hôi.
Nồng độ glucoza bình thường trong máu luôn được duy trì ổn định ở mức thông thường 80-120mg%. Nếu nhiều hoặc ít hơn sẽ dẫn đến những rối loạn bệnh lý.
Dự trữ glucide trong cơ thể được huy động khi bắt đầu hoạt động làm cho lượng glucoza trong máu tăng lên và sẽ được duy trì ở mức bình thường khi tiếp tục vận động trong một thời gian dài. Sau đó dần dần giảm khi hàm lượng glycogen ở cơ và tim giảm. Nếu hàm lượng đường trong máu giảm thấp hơn 40mg% thì hoạt động của thần kinh trung ương sẽ bị rối loạn sẽ dẫn đến hiện tượng choáng do hạ đường huyết.
Sự biến đổi Lipid:
Lượng lipid trong cơ thể chủ yếu chứa trong các mô mỡ khoảng 10-20% trọng lượng cơ thể, có thể thay đổi phụ thuộc vào chế độ ăn, giới tính, tuổi, đặc điểm cấu trúc thể trạng con người, mức độ vận động…, là những kho dự trữ năng lượng lớn của cơ thể. Khi oxi hóa 1g lipid sẽ cung cấp 9,3 kcal. Ngoài ra, nó còn là thành phần cấu tạo quan trọng của nguyên sinh chất, nhân và màng tế bào.
Thực phẩm có chứa chất béo khi vào cơ thể được phân hủy thành acid béo và glycerin ở các tế bào của thành ruột, tại đây các acid béo lại được tổng hợp thành lipid đặc trưng cho từng chủng loại. Từ ruột, mỡ được hấp thu vào máu rồi đi đến gan. Từ gan các phân tử lipid và các acid béo tự do được vận chuyển đến các tế bào, cơ quan khác nhau để tạo năng lượng. Chất béo là nguồn cung cấp năng lượng đậm đặc nhất. Với một trọng lượng bằng nhau, chất béo chứa năng lượng nhiều gấp hai lần so với chất bột đường hoặc chất đạm.
Ngoài việc cung cấp năng lượng, các chất béo là nguồn duy nhất cung cấp acid linoleic và acid linolenic (là 2 acid béo thiết yếu mà cơ thể không thể tổng hợp được). Acid linoleic hiện diện với lượng lớn trong các dầu thực vật như dầu mè, dầu bắp, dầu đậu nành. Dầu đậu phộng và bơ đậu phộng cũng chứa một ít acid linoleic, còn acid alpha linolenic có trong cá, hải sản, đậu nành, rau xanh… Các chất béo còn giúp vận chuyển các vitamin tan trong chất béo. Những vitamin tan trong chất béo là các vitamin A, D, E và K. Chất béo cũng bổ sung thêm hương vị cho thực phẩm và làm tăng cảm giác no vì giữ thực phẩm trong dạ dày lâu hơn. Nhu cầu chất béo khoảng 1-1,5 g/kg (20-25%).
Khi oxi hóa lipid, năng lượng được giải phóng lớn hơn khi oxi hóa glucide, tuy nhiên lại đòi hỏi tiêu hao oxi nhiều hơn. Vì vậy việc sử dụng lipid để cung cấp năng lượng chỉ phù hợp với điều kiện có thể cung cấp oxi đầy đủ. Việc sử dụng lipid để cung cấp năng lượng phụ thuộc vào mức độ oxi hóa glucide. Lượng acid lactic cao và tốc độ phân hủy glucide mạnh sẽ ức chế việc oxi hóa các acid béo tự do.
Sự biến đổi của nước và các chất khoáng:
Nước là thành phần cấu tạo của tất cả các cơ quan tử và tế bào của cơ thể. Nước chiếm 60-70% trong cơ thể. Phần lớn các phản ứng sinh hóa trong quá trình trao đổi chất đều xảy ra với sự tham gia trực tiếp của nước. Nước còn có ý nghĩ quan trọng trong điều hòa thân nhiệt qua việc bay hơi và bài tiết mồ hôi.
Phần lớn nước trong thức ăn và nước uống được hấp thụ qua đường tiêu hóa vào máu. Gan có thể dự trữ một lượng nước nhỏ. Số nước còn lại được phân bố trong khoảng gian bào và trong tế bào. Sự phân bố nước giữa khoảng gian bào và máu do áp suất thẩm thấu của các protein trong huyết tương quyết định.
Muối khoáng (K, Ca, P, Na, Cl…) và các nguyên tố vi lượng ( Fe, Cu, Co, Al… ). ở trong cơ thể dưới dạng hợp chất hữu cơ, muối hoặc dưới dạng ion, quyết định áp suất thẩm thấu của các dịch trong cơ thể, hoạt tính của các men, mức độ hưng phấn của tế bào cũng như quá trình phát sinh điện thế trong các cơ quan tạng. Ý nghĩa sinh học của các chất khoáng rất đa dạng. Thí dụ, canxi là thành phần cấu tạo của một số tổ chức như xương, iod là thành phần cấu tạo của hocmon tuyến giáp trạng, sắt có trong cấu tạo hemoglobin…
Cơ thể nhận các chất khoáng cần thiết từ thức ăn và nước uống. Chúng được hấp thụ vào máu qua thành ruột non và được đào thải ra ngoài chủ yếu theo nước tiểu, phân và mồ hôi.
Chuyển hóa năng lượng
Chuyển hóa năng lượng là sự biến đổi năng lượng bên trong cơ thể. Để bù đắp cho phần năng lượng đã tiêu hao, cơ thể phải thường xuyên thu nhận được năng lượng từ môi trường bên ngoài theo thức ăn dưới dạng duy nhất là năng lượng hóa học giữ cho các nguyên tử, các nhóm hoá chất có vị trí không gian nhất định đối với nhau trong một phân tử. Năng lượng sẽ được giải phóng khi có các phản ứng sinh học diễn ra trong cơ thể .
Như đã nói ở trên, năng lượng này từ các nguồn protein, glucide và lipid là chất thông qua quá trình trao đổi chất cung cấp năng lượng cho cơ thể. Giá trị năng lượng của mỗi loại thức ăn phụ thuộc vào hàm lượng các chất tạo ra năng lượng trong đó.
Các chất dinh dưỡng cung cấp từ thực phẩm được máu hấp thụ và vận chuyển đến tế bào. Tại đây, các chất này tham gia vào các phản ứng chuyển hoá phức tạp và hoá năng của các chất được chuyển thành các hợp chất giàu năng lượng là ATP ( Adenozin triphosphat) . ATP trong quá trình phân giải sẽ cung cấp năng lượng cho mọi hoạt động của cơ thể. Lượng ATP luôn được tái tổng hợp tuỳ theo mức độ tiêu hao. Các chất creatin photphat (CP), glucoza và glycogen có thể phân giải để tạo năng lượng cho quá trình tái tổng hợp ATP trong điều kiện yếm khí. Quá trình tái tạo năng lượng còn có thể là sự oxi hoá các chất glucoza,glycogen, acid béo tự do, glycerol và những sản phẩm không chứa nitơ của acid amin trong điều kiện hiếu khí.
Một câu hỏi được đặt ra là vấn đề tiêu hao năng lượng là do đâu ? Đó chính là sự chuyển hoá cơ sở và tiêu hao năng lượng bổ sung.
Chuyển hoá cơ sở là mức chuyển hoá năng lượng của cơ thể trong điều kiên cơ sở, bao gồm việc sử dụng năng lượng cần thiết cho sự sống của tế bào ở mức các quá trình oxi hoá đảm bảo trương lực cơ và hoạt động của các hệ thống ( hô hấp, tim-mạch, gan, thận, não ) ở mức tối thiểu, còn tiêu hao năng lượng bổ sung là số năng lượng cơ thể phải sử dụng thêm (so với mức cơ sở) để hoàn thành bất kì một hoạt động sống nào như tiêu hoá thức ăn, duy trì tư thế và điều nhiệt, vận động cơ bắp.
Tất cả các hoạt động chức năng của cơ thể trong quá trình trao đổi chất và chuyển hoá năng lượng bao giờ cũng sinh ra nhiệt. Nhiệt đó có thể tích lại trong cơ thể hoặc tỏa ra môi trường xung quanh, tạo nên thân nhiệt của cơ thể và thân nhiệt có thể duy trì được ở múc ổn định là nhờ sự cân bằng của 2 quá trình ngược chiều nhau: sinh nhiệt và thải nhiệt.
PGS.TS. Trần Minh Tâm
Khoẻ 24 (nguồn: TP&ĐS)
Đăng ký nhận feed của phản hồi này
- 12/02/2010 10:02 - 9 lời khuyên để giữ sức khỏe trong dịp Tết
- 15/08/2009 15:16 - Tính năng lượng tiêu hao hàng ngày
