Testosterone được bài tiết chủ yếu ở tinh hoàn, chỉ có một lượng nhỏ từ những steroid do vỏ ngoài của tuyến thượng thận tạo nên. Ở phụ nữ cũng có một lượng nhỏ testosterone được bài tiết ra từ buồng trứng (và cả tuyến thượng thận) nhưng rất ít so với nam giới. Testosterone có vai trò quan trọng như vậy, nên khi bị thiếu hụt sẽ gây ảnh hưởng lớn tới sức khỏe...

Những dấu hiệu giảm testosterone ở nam giới

Bao gồm giảm ham muốn tình dục, cương dương kém, giảm số lượng tinh trùng và khả năng sinh sản hoặc thấy vú to ra. Nam cũng có thể có những triệu chứng tương tự như nữ ở thời kỳ mãn kinh, đó là cơn bốc nóng, dễ cáu giận (tăng sự kích thích), khó tập trung và trầm cảm. Một số nam giới có thể bị giảm bài tiết testosterone nhiều và kéo dài, khi đó bị rụng lông trên cơ thể và giảm khối cơ, xương có thể giòn hơn và dễ gẫy, tinh hoàn có thể nhỏ và mềm. Ở người trẻ, sự bài tiết testosterone ít có thể làm giảm sự mọc râu và lông trên cơ thể, giảm phát triển khối cơ và cơ quan sinh dục. Ngoài ra giọng nói cũng không trầm.

Những bệnh gây giảm testosterone

Trước hết phải kể đến bệnh ở tinh hoàn. Những nam giới bị thiếu hụt testosterone do có bất thường ở tinh hoàn thường có nồng độ FSH, LH tăng và giảm sản xuất tinh trùng.

Những bất thường ở tinh hoàn bao gồm:

- Chấn thương: Các tế bào bị tổn thương nên không sản xuất ra testosterone.

- Thiến hoạn: Do phẫu thuật cắt bỏ tinh hoàn, ví dụ ung thư, nên giảm nghiêm trọng sự bài tiết ra testosterone.

- Viêm tinh hoàn: Có thể xảy ra sau tuổi dậy thì do quai bị (có nguy cơ bị vô sinh nhiều hơn là giảm testosterone).

- Điều trị bằng tia xạ hay hóa liệu pháp: Làm tổn thương các tế bào sản xuất ra testosterone của tinh hoàn.

- Khối u tinh hoàn: Điều trị khối u tinh hoàn có thể ảnh hưởng trực tiếp sự bài tiết testosterone.

Bệnh ở tuyến yên/vùng dưới đồi

Những nam giới bị thiếu hụt testosterone do bệnh lý ở tuyến yên hay vùng dưới đồi thường có nồng độ FSH, LH thấp hay hơi thấp; do những nguyên nhân sau:

- Khối u tuyến yên: Các mô bất thường ở tuyến yên phát triển có thể làm hoạt động bình thường của tuyến hư hại và ảnh hưởng đến sự bài tiết hormon. Một số khối u ảnh hưởng đến sự bài tiết LH nên làm giảm nồng độ testosterone.

- Thuốc: Một số thuốc chữa bệnh và hormon có thể ức chế tuyến yên bài tiết LH và FSH đồng thời ức chế cả tinh hoàn bài tiết testosterone.

- HIV/AIDS: Có đến 50% nam giới bị nhiễm HIV có nồng độ testosterone thấp.

- Bệnh miễn dịch và viêm tuyến yên: Một số bệnh như bệnh sacoit (sarcoidosis), lao, nhiễm nấm, tự miễn dịch có thể làm suy yếu khả năng bài tiết hormon của tuyến yên.

Bệnh do gen: Nam giới có thể bị thiếu testosterone do bất thường về thể nhiễm sắc hay những bệnh liên quan đến gen.

Làm thế nào chẩn đoán thiếu testosterone?

Hỏi kỹ lịch sử bệnh có ý nghĩa rất quan trọng: Đôi khi các triệu chứng thực thể có thể gợi ý bệnh. Vị dụ nam giới khi có tuổi giảm dần khối cơ, mất ham muốn tình dục, rối loạn chức năng cương dương hoặc giảm số lượng tinh trùng có thể kèm giảm testosterone. Vị thành niên tuy có vóc dáng một thiếu niên nhưng tinh hoàn, dương vật và tuyến tiền liệt bé; lông mu và lông trên cơ thể ít; giọng nói thanh...

Khám thực thể:

- Số lượng và phân bố lông trên cơ thể.

- Vú có to ra không và đến mức độ nào.

- Kích thước và mật độ của tinh hoàn.

- Sự bất thường ở bìu.

- Kích thước dương vật.

- Khả năng nhìn về mọi hướng (test về diện rộng mà mắt có thể nhìn được).

Đo nồng độ hormon:

Nồng độ testosterone thay đổi từng giờ, do đó lấy máu để xét nghiệm giờ nào thì cho kết quả theo giờ đó. Tuy nhiên, nồng độ tổng thể testosterone thường được công nhận là từ 300-1.200 nanogram cho 1 decilít (ng/dl). Nồng độ testosterone thường cao nhất vào sáng sớm, do đó thầy thuốc thường cho định lượng vào giờ này.

Việc xác định nồng độ testosterone thấp đòi hỏi phải thử máu nhiều lần. Kết quả testosterone toàn thể bình thường không chứng tỏ chắc chắn có nồng độ testosterone tự do bình thường. Ví dụ, một số nam giới có nồng độ SHBG cao và nồng độ testosterone tự do trong máu thấp nhưng vẫn có testosterone toàn thể bình thường. Do đó, khi xét nghiệm thường định lượng nồng độ testosterone toàn thể và các thành phần của nó.

Các xét nghiệm khác:

- Đo tỷ trọng xương để xem có hiện tượng tiêu xương.

- Xét nghiệm gen học để xem có bị bệnh di truyền.

- Nếu nghi ngờ tuyến yên có vấn đề thì cho chụp tuyến yên xem có khối u không. Hai phương pháp chẩn đoán hình ảnh thường dùng nhất là CT, dùng tia X với sự hỗ trợ của kỹ thuật vi tính và hình ảnh âm vang từ (MRI) phối hợp những sóng quang tuyến, từ trường cường độ cao và kỹ thuật vi tính để tạo ra hình ảnh của những cơ quan bên trong cơ thể.

Những nam giới có nồng độ testosterone thấp thường phàn nàn là có vấn đề về khả năng và cảm xúc tình dục. Liệu pháp testosterone tỏ ra có thể cải thiện được cả hai mặt thể chất và tâm lý. Vậy liệu pháp hormon cho nam được sử dụng trong giai đoạn nào?

Nhiều nam giới ở tuổi 60 phải điều trị bằng testosterone.

Testosterone đạt mức cao nhất vào độ tuổi 20-40 sau đó giảm dần. Bệnh lý tuyến yên và tinh hoàn là những bệnh đòi hỏi liệu pháp testosterone, thể hiện một bệnh cảnh như mỏi mệt, giảm ham muốn tình dục và cả những cơn bốc nóng. Những triệu chứng liên quan đến tuổi tác của sự thiếu hụt testosterone có xu hướng lẫn lộn, ví dụ mất ham muốn tình dục có thể do nhiều nguyên nhân như stress, trầm cảm, dùng thuốc, có vấn đề trong mối quan hệ vợ chồng. Muốn xác định nồng độ testosterone nên làm test về buổi sáng vì hormon này dao động trong cả ngày và cao nhất vào buổi sáng. Buổi sáng khi cơ thể chuyển dần từ trạng thái ngái ngủ sang trạng thái hoạt động, nồng độ cortisol tăng lên (hormon chi phối trạng thái thức và ngủ, do tuyến thượng thận tiết ra) và ở nam giới nồng độ testosterone còn tăng lên 30% vào khoảng 9-10 giờ. Nếu nồng độ thấp về chiều thì khó xác định có bị thiếu hụt hay không. Điều quan trọng là phải xác định được nồng độ testosterone khả dụng.

Khi nồng độ testosterone tụt giảm thì chức năng tình dục cũng suy giảm theo (ham muốn và khả năng), khí chất và cảm xúc cũng thay đổi, giảm khối lượng cơ và sức mạnh cơ bắp do mô cơ teo và tăng mô mỡ. Cuối cùng, kết quả xấu nhất là thay đổi về tỷ trọng xương và bệnh loãng xương có thể dẫn đến gãy xương.

Liệu pháp hormon cho nam giới sử dụng khi nào?

Khi có sự biến đổi về cân bằng hormon (giai đoạn tắt dục), khi đối diện với những nguy cơ sức khỏe nêu trên (loãng xương, tính khí thất thường, cơn bốc nóng về đêm, hết ham muốn tình dục, giảm nghị lực sống và sức mạnh cơ bắp), những dấu hiệu chắc chắn để nói rằng liệu pháp bổ sung testosterone không những có ích mà còn là sự cần thiết. Cũng không nên coi những triệu chứng như đau khớp, chán chường... chỉ là bệnh của tuổi già; bổ sung testosterone có thể làm cho các triệu chứng nói trên chấm dứt và phục hồi chất lượng sống cho người có tuổi. Tuy nhiên trước khi bổ sung liệu pháp hormon nam, thầy thuốc thường yêu cầu làm một số test để biết nồng độ testosterone thực sự như thế nào; nếu thấp sẽ tiến hành bổ sung ngay dưới dạng thuốc viên, thuốc cấy dưới da, gel hay tiêm.

Khi bổ sung testosterone có thể làm cho bệnh lý phì đại lành tính tuyến tiền liệt to ra hay ung thư tuyến tiền liệt nghiêm trọng hơn. Do đó trước khi điều trị bổ sung bằng testosterone cần kiểm tra tuyến tiền liệt và định lượng PSA (kháng nguyên đặc hiệu của tuyến tiền liệt bình thường không có hay rất thấp, dưới 4 nanogram/ml).

Mặc dù vẫn có nhiều nam giới không muốn tìm đến thầy thuốc nhưng những người được điều trị đều hài lòng về liệu pháp đã giúp cải thiện những biến đổi đôi khi xảy ra sớm ngay từ tuổi 50. Liệu pháp bổ sung testosterone có thể giúp một nam giới tuổi 70 khôi phục nồng độ testosterone trở về giới hạn bình thường của độ tuổi này.

Vì ngày càng có nhiều nam giới nhận thấy liệu pháp bổ sung testosterone có tác dụng tốt cho nên các nhà nghiên cứu đang nỗ lực tạo ra những sản phẩm có lợi ích tối đa lại ít tác dụng phụ nhất. Điều quan trọng khi tiếp nhận liệu pháp bổ sung testosterone là cần liên tục làm test về nồng độ testosterone để biết vẫn trong giới hạn bình thường. Tuy nhiên, một số người lại sử dụng hormon nam testosterone bổ sung một cách phi khoa học, ví dụ những người trẻ vì tranh đua thể thao đã lạm dụng testosterone.

Có 4 dạng testosterone được Cơ quan quản lý thuốc và thực phẩm Mỹ (FDA) công nhận là dạng viên testosterone undecanoate, dạng tiêm bắp depo - testosterone, delatestryl dạng cao dán, gel bôi trên da. Quan trọng là tôn trọng chỉ định của thầy thuốc nam học để tránh các tác dụng phụ không mong muốn. Testosterone có trong sản phẩm tự nhiên là những thực phẩm như cơ quan sinh dục động vật, hải sản, rau quả...

Nguy cơ tiềm ẩn của liệu pháp testosterone bổ sung

Với mọi dạng testosterone dùng trong thời gian dài đều có thể gây ra vú to hoặc tăng nguy cơ phì đại hay ung thư tuyến tiền liệt ở nam giới có tuổi (cần định kỳ khám tuyến tiền liệt và xét nghiệm PSA). Ngoài ra, những bệnh nhân có bệnh tim từ trước, bệnh thận hay gan, nam giới bị ung thư vú hay nghi ngờ ung thư tuyến tiền liệt không nên dùng liệu pháp testosterone bổ sung. Khi dùng testosterone, cần luôn thông báo cho thầy thuốc biết: có rối loạn về hô hấp, nhất là khi ngủ, hiện tượng cương dương có xảy ra hoặc thường xuyên không.

Sau tuổi 30, hoạt động của tinh hoàn giảm 2% mỗi năm và phát triển chứng suy tuyến sinh dục. 20-50% nam giới khỏe mạnh ở độ tuổi 50-70 có nồng độ testosterone thấp hơn bình thường. Trong số những nam giới ở độ tuổi 55-64 đi khám bệnh vì có vấn đề cương dương thì 85% trong số họ phải điều trị bằng testosterone.

BS. Đào Xuân Dũng