Nhìn thấy ai “thấp bé, nhẹ cân, còi cọc” ta đều nghĩ ngay người đó chắc ăn uống kém, bị suy dinh dưỡng (SDD). SDD thể “nhẹ cân” - tức là cân nặng thấp hơn so với tuổi thường được biết đến nhiều hơn SDD thể “thấp còi”. Tuy nhiên, chiều cao thấp so với tuổi hay SDD mãn tính lại là thể SDD rất nan giải.

Vì đâu trẻ bị thấp còi?

Những hiểu biết hiện nay đã cho thấy trẻ bị thấp còi có liên quan tới bị SDD bào thai, biểu hiện chiều dài cơ thể của chúng khi mới đẻ ra kém hơn so với những trẻ bình thường khác. Các nghiên cứu gần đây của các chuyên gia trên thế giới cũng đã khẳng định “thấp còi” là chỉ tiêu đánh giá dinh dưỡng kém trong giai đoạn bào thai và giai đoạn 2-5 năm đầu tiên của cuộc đời. Thấp còi có liên quan tới dinh dưỡng của người mẹ trong thời gian mang thai. Người ta nhận thấy tốc độ phát triển chiều dài của thai nhi đạt cao nhất vào giai đoạn trước tuần thứ 15 của thai kỳ, trong khi đó cân nặng của bào thai đạt cao nhất vào tuần thứ 32 đến tuần thứ 34 của thai kỳ. Điều này có nghĩa là mọi can thiệp nhằm cải thiện “chiều dài” của bào thai phải thực hiện càng sớm, càng tốt. Vì vậy có thể khẳng định nếu người mẹ trước khi mang thai ăn uống không tốt, dinh dưỡng kém dễ có nguy cơ con đẻ ra bị thấp còi sau này.

Gánh nặng SDD thể thấp còi

Kết quả nghiên cứu của Viện Dinh dưỡng cho thấy trong khoảng 50 năm gần đây (từ 1938-1985) chiều cao của người Việt Nam hầu như không thay đổi. Đây cũng là thời kỳ khó khăn gian khổ nhất của đất nước. Chỉ từ thập kỷ 90 của thế kỷ XX, chúng ta bắt đầu quan sát thấy gia tốc tăng trưởng của người Việt Nam mà sau một thời gian dài trước đó, thậm chí 15 năm sau khi chiến tranh kết thúc, hầu như không có cải thiện nào đáng kể. Tình trạng này kéo dài qua nhiều thế hệ, người mẹ thấp bé, nhẹ cân dễ đẻ ra con SDD thấp còi. Những trẻ thấp còi sau này phát triển khó đuổi kịp các bạn cùng trang lứa cả về thể lực và trí lực.

Vào năm 2003, Viện Dinh dưỡng lại tiến hành một cuộc điều tra - kết quả cho thấy đến thời điểm đó tỷ lệ SDD thấp còi chung trong toàn quốc là 32%, tức là cứ 3 đứa trẻ dưới 5 tuổi có 1 trẻ bị thấp còi. Hiện nay cả nước có trên 3 triệu trẻ bị thấp còi. Từ năm 1999 đến nay nhờ có những nỗ lực của ngành y tế và các ban ngành trong cả nước, tỷ lệ trẻ thấp còi đã giảm, bình quân mỗi năm giảm 1,5%. Tuy nhiên, tỷ lệ thấp còi ở các vùng Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc miền Trung và Tây Nguyên còn cao, dao động từ 38%-44%.

SDD thấp còi gây nhiều thiệt hại về kinh tế, kìm hãm phát triển bởi nó trực tiếp ảnh hưởng đến nguồn nhân lực, ảnh hưởng tới giống nòi. Ở những vùng có tỷ lệ SDD cao thường dễ bị nghèo đói. Ngân hàng Thế giới (WB) đã ước tính SDD thấp còi ở nước ta làm giảm 5% GDP mỗi năm. Những nghiên cứu gần đây còn cho thấy, những đứa trẻ bị thấp còi vào những năm đầu của cuộc đời sau này thường có nguy cơ cao bị béo phì so với những trẻ bình thường.

Khắc phục thế nào?

Trong thời gian mang thai, ngay từ những tuần đầu tiên người mẹ cần ăn đủ chất đạm, canxi và đặc biệt là iốt. Thiếu iốt, bào thai sẽ không phát triển được. Ngoài ra người mẹ cần ăn đủ sắt để cung cấp cho bào thai, đủ vitamin A và các chất dinh dưỡng thiết yếu khác cho thai tăng trưởng và dự trữ giúp trẻ phát triển trong những tháng đầu sau khi sinh. Thiếu folat trong thời kỳ mang thai, đứa trẻ đẻ ra có thể bị dị tật ống thần kinh.

Tỷ lệ SDD thấp còi chiếm 10% ngay ở tháng đầu tiên, gấp đôi so với SDD nhẹ cận và bắt đầu tăng nhanh sau 5 tháng tuổi. Trong giai đoạn 2 năm tuổi đầu tiên, nuôi dưỡng có vai trò hết sức quan trọng đối với SDD thấp còi. Điều này có liên quan tới chất lượng khẩu phần ăn bổ sung: thiếu protid (giúp xây dựng các tế bào, tạo hình), lipid (giúp phát triển xương dài và hấp thu các vi chất dinh dưỡng) và còi xương sớm do thiếu vitamin D, canxi... Tỷ lệ bú mẹ hoàn toàn những tháng đầu thấp, ăn bổ sung sớm, thức ăn bổ sung nghèo protid, lipid sẽ dẫn đến trẻ có nguy cơ cao bị thấp còi. Bên cạnh đó, tình trạng học vấn của người mẹ, điều kiện sống, tình trạng vệ sinh môi trường... cũng có ảnh hưởng có ý nghĩa đến thấp còi ở trẻ em.